Trên sa mạc và trong rừng thẳm (Tiếng Ba Lan: W pustyni i w puszczy) là một tiểu thuyết nổi tiếng dành cho thiếu niên của Henryk Sienkiewicz – nhà văn người Ba Lan đã đoạt giải Nobel về Văn học, được viết vào năm 1912. Đây là quyển tiểu thuyết duy nhất viết cho thiếu nhi của tác giả. Trên sa mạc và trong rừng thẳm là câu chuyện về hai người bạn trẻ, Staś Tarkowski và Nel Rawlison, bị bắt cóc bởi những phần tử nổi loạn trong suốt cuộc bạo loạn Mahdi ở Sundan. Tác phẩm được dựng thành phim hai lần, vào năm 1973 và năm 2001.
Câu chuyện diễn ra vào thế kỷ thứ 19 tại Ai Cập. Cậu bé 14 tuổi người Ba Lan Stanisław (Staś) Tarkowski và cô bé 8 tuổi người Anh Nel Rawlison sống cùng với gia đình và lớn lên tại thành phố Port Said. Cha của họ là những kỹ sư giám sát việc bảo dưỡng kênh đào Suez. Một ngày nọ, cuộc nổi loạn chống lại người Anh nổ ra ở Sudan, dẫn đầu bởi nhà thuyết pháp đạo Hồi Mahdi. Staś và Nel bị một nhóm Ả rập bắt làm con tin, hy vọng rằng chúng có thể trao đổi những đứa trẻ với Fatima, một người thân của Mahdi đã bị những người Anh quốc bắt giam vào phần mở đầu của quyển tiểu thuyết.
Hai đứa trẻ bị ép buộc phải du hành băng qua sa mạc Sahara đến Khartoum, nơi chúng được giao trình cho Mahdi. Chuyến hành trình rất vất vả và đầy mệt nhọc, nhất là đối với cô bé Nel mong manh, yếu ớt. Staś, cậu bé dũng cảm và đầy trách nhiệm, đã bảo vệ người bạn của mình khỏi sự độc ác của bọn bắt cóc, cho dù điều đó khiến cậu bị đánh đâp và trừng phạt. Kế hoạch bỏ trốn của cậu thất bại, và lũ trẻ dần dần mất đi hy vọng.
Khi cả nhóm đến Khartoum, những tên Ả-rập rất thất vọng trước việc Mahdi – bận bịu với việc dẫn dắt cuộc khởi nghĩa – đã phớt lờ “nhiệm vụ” của chúng và gạt bỏ lời đề nghị chúng đưa ra. Bọn chúng trút cơn giận dữ và thất vọng của mình vào hai đứa trẻ. Staś và Nel, kiệt sức trước cái nóng, cơn đói khát và bị đối xử tệ bạc, sống một thời gian tại thành phố bị tàn phá bởi chiến tranh, đói nghèo và bệnh dịch. Sau một thời gian đám trẻ và những tên Ả-rập bắt đầu một cuộc hành trình khác xa hơn về phía nam, đến Fashoda.
Một ngày nọ, cả nhóm chạm trán một con sư tử đang chuẩn bị tấn công. Những tên Ả-rập (không biết cách dùng súng) trao vũ khí cho Staś và van xin cậu bắn chết con thú. Staś giết con sư tử, rồi bắn hạ luôn bọn Ả-rập. Điều này được dấy lên bởi sự tuyệt vọng và giận dữ: cậu bé biết rằng những kẻ đó sẽ không bao giờ trả tự do cho bọn trẻ. Cậu căm ghét bọn Ả-rập vì đã ngược đãi họ - nhất là Nel.
Một khi đã được tự do, đám trẻ bắt đầu một chuyến hành trình đầy gian nan băng qua sa mạc và rừng rậm ở châu Phi với hy vọng sớm hay muộn họ sẽ gặp được những đoàn thám hiểm người Anh hoặc quân đội Anh. Chuyến hành trình đầy gian nguy và mạo hiểm. Đám trẻ, đi cùng với hai nô lệ người da đen (cậu bé tên là Kali và cô gái tên Mea) những người được Staś trả tự do khỏi bọn Ả-rập, chạm trán với vô số những kỳ quan và hiểm họa.
Bọn trẻ dừng chân nghỉ lại trên một ngọn đồi xinh đẹp gần thác nước. Chúng nhanh chóng phát hiện ra một con voi to lớn bị mắc kẹt trong cái rãnh gần thác. Nel là người rất yêu động vật, cảm thấy thương cảm con vật khổng lồ và cứu nó khỏi chết đói bằng cách ném trái cây và lá vào hẻm núi. Cô bé và con voi (con vật cực kỳ thông minh và hiền lành mà Nel gọi là “King” do kích thước to lớn của nó) nhanh chóng trở thành bạn bè. Ít lâu sau, Nel bị sốt rét nặng và suýt mất mạng; Staś, đau buồn vô hạn, liền quyết định đến nơi mà cậu nghĩ là trại của người du cư để xin thuốc kí ninh. Khi đến trại cậu phát hiện ra nó thuộc về một nhà thám hiểm người Thụy Sĩ lớn tuổi tên Linde. Người đàn ông bị thương nặng vì một con lợn rừng và đang nằm chờ chết. Tất cả những nô lệ châu Phi của ông đã bị bệnh ngủ và từng người một lần lượt ra đi. Cho dù hoảng sợ trước sự kinh khủng của khu trại chết chóc này, Staś vẫn trở thành bạn với Linde, người đã tử tế trao cho cậu thức ăn, vũ khí, thuốc súng và kí ninh. Nhờ số thuốc đó mà Nel đã khỏe lại. Staś, rất biết ơn sự giúp đỡ của Linde, đã ở cạnh người đàn ông Thụy Sĩ đó cho đến khi ông ấy ra đi. Và rồi, sử dụng thuốc súng của Linde, cậu đã giải thoát cho King khỏi cái bẫy và rồi bắt đầu cho một chuyến hành trình khác.
Đi cùng với bọn trẻ trong chuyến hành trình lần này có thêm một cậu bé nô lệ 12 tuổi của Linde, Nasibu. Cả nhóm ở lại tạm thời trên đỉnh một ngọn núi nhỏ mà Linde đã đề cập trước khi chết, nơi Staś dạy Kali cách bắn súng. Vào ngày nọ, một con khỉ đột đầy giận dữ đã tấn công Nasibu nhưng Nasibu được con voi đã thuần hóa giải cứu, nó tấn công và giết chết con khỉ đột. Quyết định rằng đỉnh núi không còn là chốn an toàn nữa, bọn trẻ tiếp tục đi đến làng Wa-Hima.
Người trong bộ lạc, nhìn thấy Staś cưỡi voi, đã tôn vinh cậu và Nel là Mzibu Tốt (một linh hồn/nữ thần tốt). Cả nhóm sống ở làng trong một thời gian ngắn, nơi Kali được cha truyền con nối là hoàng tử của bộ lạc Wa-Hima và vì thế rất nổi tiếng. Staś còn được những người dân trong làng tôn sùng hơn khi cậu giết chết con wobo (một loại báo đen) gây nguy hiểm cho ngôi làng.
Khi đến quê hương của Kali cả nhóm biết được rằng bộ lạc của cậu ta bị xâm chiếm và tấn công bởi kẻ thù truyền kiếp của họ - bộ lạc Sambur. Nhờ sự hỗ trợ từ bộ lạc của Kali và khẩu súng của Staś và Nel, cuộc chiến chấm dứt với phần thắng thuộc về phe chính diện. Nhờ bản tính tốt bụng vốn có của mình, Staś và Nel yêu cầu người dân của bộ lạc Sambur không giết chết mà thay vào đó là hòa giải với bộ lạc Wa-Hima. Staś thúc giục bộ tộc theo Thiên Chúa giáo và chung sống hòa bình với nhau.
Staś, Nel, Saba, King, Kali, và 100 người thuộc bộ tộc Sambur và Wa-Hima di chuyển lên phía Động, nơi chưa được vẽ trên bản đồ, với hy vọng đến được Ấn Độ Dương và tìm được những nhà thám hiểm người Anh, những người có lẽ đang tìm kiếm họ. Kali đi cùng với hai tên thầy bùa: M'Kunje và M'Rua, vì sợ rằng chúng sẽ âm mưu chống lại cậu khi cậu rời nhà. Tuy nhiên, một kết thúc đầy bi kịch diễn ra với cả nhóm: cả hai tên thầy bùa ăn trộm thức ăn và những túi nước cuối cùng đã nhanh chóng được tìm thấy, bị sư tử hoặc báo giết chết.
Rất nhiều người dân của bộ lạc đi cùng Nel và Staś đã chết vì thiếu nước. Sau khi cả nhóm đi được ít nhất là ba ngày không có nước trên sa mạc khô cằn nóng nực, những đứa trẻ được cứu vào phút chót nhờ hai sĩ quan quen thuộc, người đã tìm thấy những con diều mà trước đó đã được Staś và Nel ghi chú lên trong hoàn cảnh tuyệt vọng, miêu tả nơi ở và địa điểm của họ. Cả nhóm được cứu và được cho hay rằng Mahdi đã chết vì đau tim. Staś, Nel và Saba được đoàn tụ với cha của mình và cùng trở về châu Âu. Kali và những thành viên trong bộ lạc của cậu trở về nơi ở của học bên hồi Rudolf. Staś và Nel kết hôn với nhau khi họ lớn lên và quay lại thăm những người bạn của mình ở châu Phi sau 10 năm.
Stanisław Tarkowski (gọi tắt là Staś) – một cậu bé 14 tuổi người Ba Lan. Vào phần mở đầu của quyển truyện cậu có vẻ hơi khinh khi và tự phụ. Tuy nhiên, những sự kiện kịch tính diễn ra đã cho thấy rằng Staś vô cùng hào hiệp và sẵn sàng hy sinh cả tính mạng mình để cứu Nel người mà cậu yêu quý như em gái mình.
Nel Rawlison – một cô bé 8 tuổi người Anh. Cô bé rất xinh đẹp và dịu dàng. Cho dù phần đầu quyển tiểu thuyết trông cô có vẻ bẽn lẽn và nhút nhát, nhưng sau đó cô đã cho thấy rằng mình có thể trở nên can đảm và ngoan cường. Cô rất tôn trọng và nghe lời Staś, và thường tỏ ra kính trọng cậu.
Kali – cậu bé người Phi, là nô lệ của Staś nhưng sau nhanh chóng trở thành bạn của cậu. Cậu chân thành phục dịch chủ nhân và giúp cậu ấy vượt qua những nguy hiểm của châu Phi. Kali trở nên nổi tiếng khi một câu nói thông tục của Ba Lan kể về những chuẩn mực hành vi theo nhóm tâm lý được tạo ra xoay quanh cái được gọi là Giáo lý của Kali: Nếu ai đó lấy con bò của Kali, đó là một hành vi sai trái. Nếu Kali lấy mất con bò của ai, đó là một hành động đúng đắn.
Mea – cô gái người Phi đến từ bộ lạc Dinka, là nô lệ của Nel. Rụt rè và trầm lặng, cô rất yêu quý cô chủ nhỏ của mình và bảo vệ cô bé khỏi mọi nguy hiểm.
Chamis – một trong những tên bắt cóc. Trước đó hắn là nộ lệ của cha Staś và Nel.
Idris - Beduin, một trong những kẻ theo chân Mahdi. Đối xử khá tử tế với bọn trẻ, hắn khâm phục lòng quả cảm của Staś. Hắn được giao nhiệm vụ đem bọn trẻ an toàn đến chỗ Mahdi.
Gebhr – Người em trai nhỏ nhất, vô cùng độc ác của Idris.
Cô Oliver – cô giáo của Nel.
Linde – nhà thám hiểm người Thụy Sĩ, tình cờ gặp Staś.
Smain – chồng của Fatma, họ hàng của Mahdi.
Caliopuli – công nhân người Hy Lạp phục vụ cho Mahdi.
Nasibu – nô lệ của Linde, sau cái chết của ông, cậu bé đã đi cùng với bọn trẻ trong cuộc hành trình.
Faru – thủ lĩnh của người Sambur, bộ lạc đối đầu với bộ lạc của Kali.
M’Kunje và M’Rua – hai tên thầy bùa của Wa-Hima, con tin của Kali.
Bác sĩ Clary – họ hàng của Nel.
Đại úy Glen – gặp Staś và Nel trên chuyến tàu.
Władysław Tarkowski – người cha góa vợ của Staś, là kĩ sư.
George Rawlison – người cha góa vợ của Nel, là kĩ sư.
Fatma – họ hàng của Mahdi. Sự giam cầm mụ là nguyên nhân của vụ bắt cóc Staś và Nel.
Phiên bản phim đầu tiên được đạo diễn bởi Władysław Ślesicki vào năm 1973. Nó kéo dài khoảng ba tiếng đồng hồ và gồm hai phần được chiếu riêng rẽ tại rạp. Nó được phát hành năm 1973; khởi quay năm 1971. Bộ phim được quay tại Ai Cập, Sudan và Bulgaria, với dàn diễn viên quốc tế. Một bộ phim truyền hình ngắn cũng được tạo ra vào thời gian đó. Phiên bản này được chiếu tại Hoa Kỳ trên kênh HBO vào mùa thu năm 1975.
Phiên bản năm 2001 được Gavin Hood đạo diễn và hoàn thành chỉ trong vòng ba tháng. Nó được quay tại Nam Phi, Tunisia và Namibia. Đạo diễn gốc bị bệnh ngay khi bắt đầu quay bộ phim và vai trò của ông được Hood đảm nhiệm. Một bộ phim truyền hình ngắn cũng được tạo ra vào thời gian đó.
Những câu chuyện được viết tiếp bởi các tác giả khác
Vào năm 1961, nhà văn và nhà viết kịch bản phim người Ba Lan Marian Brandys đã xuất bản cuốn Śladami Stasia i Nel (Đi theo con đường của Staś và Nel) và, năm 1962 một câu chuyện có liên quan, Z Panem Biegankiem w Abisynii (Ở Abyssinia cùng ông Bieganek).
Władysław Ślesicki, đạo diễn của bộ phim năm 1973 đã phát hành một quyển sách, Z Tomkiem i Moniką w pustyni i w puszczy (Trên sa mạc và trong rừng thẳm với Tomek và Monika).
Năm 1993, Wojciech Sambory (bút danh của một nhóm nhà văn) viết Powrót do Afryki (Trở về Phi châu), như phần tiếp theo của quyển tiểu thuyết (phát hành bởi Reporter-Oficyna Wydawnicza, ISBN 83-85189-54-8)
Chuyện tranh ngắn Nowe przygody Stasia i Nel (Cuộc hành trình mới của Staś và Nel) của tạp chí hàng tuần là phần tiếp theo khác cho tác phẩm của Sienkiewicz. Nó được xuất bản trực tuyến trên Retrostacja vào năm 2005
Những quyển sách khác dành cho thiếu nhi của Ba Lan có liên quan đến châu Phi
Alina i Czesław Centkiewiczowie - Tumbo z Przylądka Dobrej Nadziei (Tumbo từ Mũi Hảo Vọng)
Kamil Giżycki - Nil - rzeka wielkiej przygody (Cuộc hành trình vĩ đại của sông Nile)
Kamil Giżycki - W pogoni za mwe (In chase too mwe)
Kamil Giżycki - W puszczach i sawannach Kamerunu (Trong rừng thẳm và hoang mạc Cameroon)
Wacław Korabiewicz – Kwaheri
Ferdynand Antoni Ossendowski - Życie i przygody małpki (Cuộc đời và chuyến hành trình của chú khỉ)
Barbara Rybałtowska - Szkoła pod baobabem (Trường học dưới tán cây Baobab)
Alfred Szklarski - Tomek w grobowcach Faraonów (Tomek trong lăng mộ của Pharaoh)
Alfred Szklarski - Tomek na Czarnym Lądzie (Tomek ở Lục địa đen)
Đánh dấu