“Tại sao bọn đom đóm lại chết sớm vậy hả anh?”:
Bài viết tri ân Isao Takahata[1]
LỜI NGƯỜI DỊCH:
Thời gian qua đã có không ít bài viết về việc đạo diễn Isao Takahata qua đời xuất hiện trên các trang tin tức lớn nhỏ, trên các diễn đàn cũng như mạng xã hội ở nhiều nơi trên thế giới, có nhiều bài không chỉ thông tin về cái chết của ông, mà còn dành nhiều tâm tư tình cảm viết về cuộc đời và sự nghiệp của ông, về những bộ phim mà ông đạo diễn. Đây là một trong số đó.
Lý do tôi quyết định dịch và giới thiệu với các bạn bài viết này cũng một phần vì nó được đăng tải trên RogerEbert.com. Đây vốn là trang web của Roger Ebert, một trong những nhà phê bình phim người Mỹ nổi tiếng nhất, ông từng đoạt giải Pulitzer trong lĩnh vực phê bình vào năm 1975, và là nhà phê bình phim đầu tiên vinh dự được gắn sao trên Đại lộ Danh vọng Hollywood. Có thể nói ông là một trong những nhà phê bình đầu tiên đi tiên phong trong việc giới thiệu phim hoạt hình Nhật Bản − mà cụ thể là những phim của Studio Ghibli mà ông rất thích − đến với khán giả Mỹ. Bộ phim
“Grave of the Fireflies” của đạo diễn Isao Takahata được Roger Ebert đánh giá rất cao và đã xếp nó vào danh sách Great Movies (danh mục những bộ phim mà Roger Ebert cho là hay nhất lịch sử điện ảnh, bao gồm nhiều phim rất... cổ có từ năm 1914 trở đi).
Tất nhiên bài viết này không phải của Roger Ebert, mà tác giả Peter Sobczynski là một trong những nhà phê bình khác trên trang web. Roger Ebert đã qua đời vào năm 2013 vì bệnh ung thư tuyến giáp, hưởng thọ 70 tuổi. Đối với fan của Ghibli, ông xứng đáng nhận được lời cảm ơn cho những đóng góp trong việc mang hoạt hình Ghibli đến với thế giới phương Tây.
“Grave of the Fireflies” (1988) là 1 trong 3 phim hoạt hình Nhật Bản được Roger Ebert đưa vào danh sách Great Movies.
Hai phim còn lại là gì? Hãy tự khám phá ở đây.
Roger Ebert bình luận về bộ phim “Grave of the Fireflies” của Isao Takahata.
Isao Takahata vừa qua đời ở tuổi 82. Cái tên ông có thể vẫn còn lạ lẫm với những khán giả bình thường, nhưng tin tức này lại giống như ngọn gió có sức tàn phá đối với những người say mê hoạt họa. Isao Takahata đã đồng sáng lập nên xưởng phim Studio Ghibli huyền thoại cùng với Hayao Miyazaki, và hợp tác với vị đạo diễn huyền thoại này tạo nên một số phim nổi tiếng thế giới, với vai trò của một nhà sản xuất. Chỉ điều này thôi cũng đủ để ông có một chỗ đứng đặc biệt trong ngành hoạt hình. Nhưng Isao Takahata cũng đồng thời là đạo diễn của một số phim đủ sức tạo dựng thành công trên khắp thế giới, bao gồm
“Grave of the Fireflies” (1988), bộ phim mà Roger Ebert từng nhận xét là
“phải nằm trong danh sách những phim chiến tranh hay nhất từng được làm ra”, và
“The Tale of the Princess Kaguya” (2013) đã được đề cử Oscar ở hạng mục Phim hoạt hình xuất sắc nhất. Nếu không có sự đóng góp và nỗ lực của ông suốt mấy chục năm qua, có thể nói rằng ngành công nghiệp phim hoạt hình sẽ trở thành một con quái vật khác hẳn hiện tại, và chắc chắn là đã kém thú vị đi ít nhiều.
Isao Takahata sinh ngày 29 tháng 10 năm 1935 tại Ujiyamada, Mie, Nhật Bản. Năm 1959, ông tốt nghiệp chuyên ngành Văn học Pháp tại trường Đại Học Tokyo. Nảy sinh hứng thú với hoạt hình từ sau khi xem bộ phim
“Le Roi et l’Oiseau” của Pháp
[2], nghe theo lời khuyên của một người bạn, ông nộp đơn dự tuyển vào hãng phim Toei Animation và được nhận vào làm trợ lý đạo diễn. Sau một thời gian làm việc tại các vị trí khác nhau cho những dự án phim của hãng − gồm cả điện ảnh lẫn truyền hình, Isao Takahata nhận được cơ hội đạo diễn cho bộ phim hoạt hình điện ảnh đầu tiên của ông:
"Hols: Prince of the Sun" (1968). Bản thân Takahata vốn không phải là một họa sĩ/animator, và nhóm sản xuất phim của ông lúc này có cả Yasuo Otsuka (animation director), Youichi Kotabe (key animator) và Hayao Miyazaki (key animator, art designer). Tuy nhiên, kết quả doanh thu thấp của phim đã khiến cho Takahata bị hãng phim cách chức đạo diễn.
Đến năm 1971, Isao Takahata cùng với Hayao Miyazaki và Youichi Kotabe đều đã rời khỏi Toei Animation. Kế hoạch sản xuất phim hoạt hình cho
“Pippi Longstocking” đổ bể
[3], ông đến làm việc cho hãng phim Nippon Animation trong một thập niên tiếp theo
[4]. Năm 1981, ông làm việc cùng Yasuo Otsuka ở hãng phim Telecom Animation Film và là đạo diễn cho cả hai phần phim điện ảnh lẫn truyền hình của bộ truyện tranh nổi tiếng khi đó là
“Jarinko Chie” (tựa tiếng Việt: "Chie - Cô bé hạt tiêu"). Sau đó, Takahata được thuê làm đạo diễn cho
“Little Nemo”, phim hoạt hình mà Disney bắt tay cùng với Telecom thực hiện, nhưng rồi dự án phải hủy bỏ đồng thời cũng khiến ông rời khỏi Telecom.
[ND: Isao Takahata trở thành nhà sản xuất cho hai phim nổi tiếng của đạo diễn Hayao Miyazaki] Nhưng Isao Takahata cũng nhanh chóng bật mình trở lại khi nhận lời mời của Hayao Miyazaki để thành lập hãng phim mới mà ông đang ấp ủ, Studio Ghibli. Bộ phim đầu tiên đánh dấu sự hợp tác bước ngoặt của cả hai, do Miyazaki đạo diễn và Takahata làm nhà sản xuất,
“Nausicaa of the Valley of the Wind” (1984) tuy vẫn thường được xem như là một phim của Ghibli, nhưng thật ra nó được sản xuất trước khi studio mới được khai sinh, và do Toei Company phát hành. Bộ phim thành công cả về thương mại lẫn phê bình, đến nay vẫn được xem là một trong những phim hoạt hình hay nhất mọi thời đại. Vẫn vậy, lần hợp tác tiếp theo của cả hai,
“Castle in the Sky” (1986), chính cống là bộ phim hoạt hình đầu tiên của Studio Ghibli, là minh chứng cho sự thành công đó.
Năm 1988, Takahata ra mắt bộ phim đầu tiên ông đạo diễn cho Ghibli,
“Grave of the Fireflies” (Mộ Đom Đóm), trở thành một trong những tác phẩm mạnh mẽ nhất cho bất kỳ thể loại phim nào được phát hành trong suốt một thập kỷ. Dựa trên truyện ngắn của Akiyuki Nosaka, phim kể về cuộc đấu tranh sinh tồn của hai anh em Seita và Setsuko vào những ngày tàn của Thế chiến 2, khi mà quân đội Mỹ dội bom xuống nước Nhật đã khiến ngôi nhà của chúng ở Kobe bị phá hủy, đồng thời cướp đi sinh mạng của người mẹ. Ban đầu chúng ở nhờ nhà của người dì, nhưng lại làm bà phật lòng vì khẩu phần ăn của cả nhà mình bị vơi bớt, hai anh em trốn khỏi đó và đến trú ngụ trong một cái hang nhỏ nơi sườn đồi. Ở đây, Seita cố gắng tìm kiếm thức ăn cho cả hai anh em, và cậu cũng phải trả lời những câu hỏi khó của đứa em gái nhỏ Setsuko về chuyện gì đang xảy ra và cha mẹ của chúng đang ở đâu.
Khỏi phải nói, câu chuyện không có kết thúc tốt đẹp—bộ phim thực ra có kết cấu như là hồi ức của linh hồn Seita—và khiến khán giả Mỹ tin rằng tất thảy phim hoạt hình đều dành cho mọi lứa tuổi, để xem một hình thái nghệ thuật mà họ không thể hình dung được rằng lại có lối kể chuyện đau đớn, buồn bã và khá sốc đến vậy. Việc sử dụng hình thức hoạt hình để kể chuyện đã chứng minh đấy là lựa chọn đúng đắn. Phong cách trực quan này đã khiến cho khán giả rũ bỏ đi việc soi xét nhiều đến những cái bẫy của một bộ phim—bối cảnh, kỹ xảo, cùng những pha hành động dồn dập—để chú ý tập trung vào nền móng giàu cảm xúc của câu chuyện. (Lúc nhỏ, cả Takahata và Nosaka đều may mắn thoát chết trong những cuộc không kích của Mỹ; bạn có thể cảm nhận được nỗi đau này và tự hỏi phải chăng chính họ đã trải qua điều đó.) Cùng lúc đó là khoảnh khắc đặc biệt trong một cảnh tượng đẹp đẽ mà đã trở nên nổi tiếng, khi hai anh em bắt những con đom đóm và thả chúng bay ra thắp sáng cái hang nơi mình ở. Phải, đây là một trong những bộ phim có kết thúc buồn bã nhất trong số những phim bạn mà được xem từ trước đến nay. Nhưng nó đưa bạn ra khỏi cảm giác phấn khích này bằng việc chứng kiến một cảnh tượng, cho dù nghiệt ngã, trong một bộ phim vốn được làm hoàn hảo cho điều đó.
Những bộ phim tiếp sau đó của Isao Takahata, cho dù không tàn khốc như trong
“Grave of the Fireflies”, tuy nhiên vẫn mang tính thách thức với những quy ước thông thường vốn có trong cách kể chuyện mà người ta có thể làm với thể loại hoạt hình.
“Only Yesterday” (1991) là một ví dụ, bộ phim tâm lý nhẹ nhàng xoay quanh một cô gái 27 tuổi vẫn chưa kết hôn tên là Taeko. Cô đã bỏ ra vài ngày trong cuộc sống thành thị của mình để đi đến vùng nông thôn giúp đỡ gia đình một người họ hàng trong mùa thu hoạch hoa rum, và nhớ lại những ký ức thời thơ ấu năm 1966. Một lần nữa, đó là sự lựa chọn đề tài kỳ quặc đối với phim hoạt hình. Nhưng Takahata đã khéo léo điều chỉnh phong cách bằng những cảnh hiện đại, với nhân vật chính không mang tính đặc trưng điển hình, trong khi tuổi thơ của cô thì lại tuân theo những quy ước thông thường của anime.
Chính điều đó kết hợp cùng với lối kể truyền cảm, câu chuyện của phim là sự hồi tưởng của Taeko về cái thời thơ bé có-đôi-khi-vô-tâm của bản thân, đặt cạnh với Taeko của hiện tại vẫn còn bận tâm về tương lai của mình, đã tạo ra thêm một tác phẩm ấn tượng sâu sắc và mê hoặc khán giả khiến nó vô cùng phổ biến ở Nhật (là phim nội địa có doanh thu cao nhất năm 1991), và được ca ngợi như một kiệt tác bởi các nhà phê bình.
Duy chỉ một nơi mà phim không được ca ngợi, là trên đất Mỹ, bởi lẽ nó chưa từng được phát hành ở đây, ngoại trừ được chiếu ở liên hoan phim và được phát trên kênh Turner Movie Classics năm 2006. Chuyện là do Disney, đơn vị nắm giữ quyền phân phối các phim của Ghibli tại Mỹ rất nhiều năm trước đây, không thích đoạn nói về...kinh nguyệt của Taeko
[5] , nhưng lại không thể tự ý cắt bỏ do đã thỏa thuận hợp đồng với Ghibli, nên họ quyết định thà không chiếu cho xong
[6]. (Thật may mắn, GKIDS đã có được quyền phân phối phim này của Ghibli vào năm 2015 và đã phát hành tại Mỹ một năm sau đó, với giọng lồng tiếng của Daisy Ridley và Dev Patel, khá là vui!)
[7]
[ND: Toàn bộ 5 phim của Isao Takahata ở Ghibli, bao gồm cả Pom Poko và Yamada, đều được GKIDS mua bản quyền phát hành tại Mỹ]
“Pom Poko” (1994) là một kiểu phim hoạt hình tưởng tượng kể về bầy tanuki có phép biến hình, trong nỗ lực ngăn chặn loài người phá hủy khu rừng nơi chúng sinh sống để xây dựng đô thị. Hài hước vui nhộn, nhưng không vì thế mà rỗng tuếch—đôi khi lại khá nghiêm túc. Và cũng khá an toàn với trẻ em, những con tanuki nhân vật chính không được tạo dáng sao cho...tinh hoàn của chúng trở thành vấn đề trọng tâm trong thiết kế lẫn tình tiết phim
[8].
“My Neighbors The Yamadas” (1999) là một phim tâm lý hài hước khác, với cấu trúc một chuỗi mẫu truyện nhỏ bao quanh những vấn đề từ ngớ ngẩn cho đến nghiêm túc của một gia đình trung lưu điển hình ở Tokyo, nghe có vẻ thật và phù hợp với khán giả mọi lứa tuổi ở mọi quốc gia. Năm 2003, ông góp một đoạn hoạt hình ngắn cho
“Winter Days”, phim tập hợp thơ lấy cảm hứng về những ngày mùa đông ở Nhật.
Bộ phim cuối cùng mà Isao Takahata đạo diễn,
“The Tale of the Princess Kaguya” (2013) là câu chuyện cổ tích đầy hứng khởi bắt đầu với việc đôi vợ chồng già nọ nhặt được một bé gái tí hon nằm bên trong búp măng tre và đem về nuôi. Cô bé tên là Kaguya, lớn lên với vóc dáng như người thường và lại vô cùng xinh đẹp, đến nỗi ai bắt gặp nàng cũng phải xiêu lòng. Năm người con của năm gia tộc quyền quý đều đến cầu hôn, nhưng khi nàng yêu cầu bọn họ tìm cho nàng những vật phẩm quý hiếm làm sính lễ, tất cả đều thất bại. Cho đến khi Đức Vua xuất hiện và ngỏ lời cầu hôn, dẫn đến hàng loạt những tình huống buộc Kaguya phải chất vấn bản thân và bố mẹ về thân phận thực sự của mình. Bộ phim vô cùng đặc biệt về mọi mặt—hình ảnh rất tuyệt, nội dung sâu sắc đầy kịch tính mà không khiên cưỡng nhàm chán—khiến nó dễ dàng trở thành một trong những bộ phim hay nhất của Studio Ghibli và là tác phẩm xuất sắc nhất của Isao Takahata kể từ
“Grave of the Fireflies”. Bộ phim đã nhận được nhiều giải thưởng trên khắp thế giới, thậm chí được đề cử Oscar ở hạng mục Phim hoạt hình xuất sắc nhất, nhưng vuột mất chiến thắng về tay
“Big Hero 6” của hãng Disney
[9].
Dự án phim cuối cùng mà ông tham gia sản xuất là
“The Red Turtle” (2016), câu chuyện tưởng tượng rất sáng tạo về mối quan hệ thú vị giữa một người thủy thủ bị đắm tàu và một con rùa màu đỏ bí ẩn xuất hiện tại hòn đảo nhiệt đới nhỏ nơi ông ta trôi dạt đến. Nếu tôi kể với bạn chuyện gì xảy ra tiếp theo, bạn sẽ bảo rằng tôi đùa, nhưng chỉ vậy thôi. Bộ phim cũng nhận được nhiều giải thưởng, bao gồm cả đề cử Oscar
[10]. Có tin đồn rằng ông đang làm gì đó mới, nhưng ông gặp vấn đề về tim mạch và sức khỏe ông yếu đi kể từ năm ngoái.
Tất nhiên, khi nói về chủ đề những nhà làm phim hoạt hình Nhật Bản xuất sắc, Hayao Miyazaki sẽ là cái tên mà hầu hết mọi người nghĩ đến, tương tự như cách mà người Mỹ vẫn thường gợi nhắc đến Walt Disney. Tuy nhiên, Isao Takahata không phải là Saleri với lời nguyền luôn phải nấp mình trong bóng tối. Ông là bậc thầy của nghệ thuật hoạt hình và những đóng góp của ông cho thể loại này không hề phóng đại. Cách tốt nhất để kiểm chứng điều đó, tất nhiên, hãy bước ra ngoài và tự mình trải nghiệm những bộ phim của ông. Không chỉ bằng những đĩa phim DVD hay Blu-ray rất đẹp của Ghibli đang có sẵn tại các quầy băng đĩa, sắp tới đây khán giả Mỹ còn có cơ hội được xem
“Pom Poko” và
“Grave of the Fireflies” trên màn ảnh rộng, như một phần của của chương trình chiếu phim Ghibli hàng tháng tại rạp vào mùa hè này—phim đầu chiếu vào ngày 17, 18, 20 tháng 6, phim sau sẽ chiếu vào ngày 12, 13 và 15 tháng 8. Có sự tri ân Takahata nào ý nghĩa hơn việc đi xem những phim này và trải nghiệm phép màu mà ông tạo ra sao lại dễ dàng đến vậy. Mà này, nếu bạn đi xem
“Grave of the Fireflies”, đừng quên mang theo thật nhiều khăn giấy đấy!
CHÚ THÍCH CỦA NGƯỜI DỊCH:
[1] Đây là câu hỏi của nhân vật Setsuko trong phim
“Grave of the Fireflies”. Tựa đề gốc của bài viết:
“Why Do Fireflies Have To Die So Soon?”: A Tribute to Isao Takahata, 1935-2018
[2] “Le Roi et l’Oiseau” (tựa tiếng Anh:
“The King and the Mockingbird”) là phim hoạt hình của đạo diễn người Pháp Paul Grimault. Sau hơn 30 năm, mãi đến năm 1980 phim mới thực sự hoàn thành, bản mà Isao Takahata xem khi đó có thể là phiên bản chưa hoàn chỉnh xuất hiện vào năm 1952.
[3] “Pippi Longstocking” (tựa tiếng Việt:
Pippi Tất Dài) là tên quyển truyện nổi tiếng dành cho thiếu nhi của nhà văn người Thụy Điển Astrid Lindgren. Năm 1971, Isao Takahata và Hayao Miyazaki lên kế hoạch chuyển thể thành phim hoạt hình, tuy nhiên dự án phải hủy bỏ do bị tác giả từ chối.
[4] Đây là quãng thời gian ông làm đạo diễn cho 3 bộ anime truyền hình dài tập nổi tiếng của Nippon Animation, được chuyển thể từ 3 tác phẩm văn học thiếu nhi nổi tiếng, bao gồm Heidi, Marco và Anne tóc đỏ.
[5] Thực ra đây là đoạn đối thoại giữa các nhân vật, chứ không phải "cảnh nóng" đâu nhé.
[6] Có một giai thoại kể rằng khi Disney mua bản quyền chiếu
"Princess Mononoke" (1997) ở Mỹ, họ đã đề nghị cắt một vài cảnh phim, và Ghibli đã trả lời bằng cách gửi sang một thanh katana (kiếm Nhật) kèm với thông điệp ngắn:
"Không cắt!". Đây được xem là bắt nguồn của thỏa thuận trên.
[7] Daisy Ridley là nữ diễn viên nổi tiếng với vai chính Rey trong bộ phim bom tấn
"Star Wars: The Force Awakens" (2015). Dev Patel là nam diễn viên từng đóng vai chính trong bộ phim đoạt giải Oscar
"Triệu phú khu ổ chuột" (2008).
[8] Tanuki là một loài chồn đặc trưng trong văn hóa Nhật Bản, thường được miêu tả trong tranh ảnh với bìu dài và "hai viên bi" rất to. Trong
"Pom Poko", các cảnh như vậy vẫn có nhưng không nhiều và làm ảnh hưởng lớn đến phim.
[9] Xem thêm trong bài:
Bộ phim "Princess Kaguya" của Isao Takahata và Studio Ghibli được đề cử giải Oscar
[10] Isao Takahata là nhà sản xuất nghệ thuật (tiếng Anh: artistic producer) cho phim. Xem thêm trong bài:
Tản mạn về "The Red Turtle" − Bộ phim hoạt hình do Studio Ghibli cùng Wild Bunch sản xuất và đề cử tại Oscar 2017
Tháng 4 năm 2018,
Tác giả bài viết: Peter Sobczynski
Dịch và chú thích: Katepesama
Nguồn: RogerEbert
Đánh dấu